در گذشته و قبل از آن که مقولاتی مانند روش‌های جایگزین حل اختلافات در محافل حقوقی متداول شوندارجاع به شیوه های حل اختلافات در کنار رسیدگی در محاکم قضایی دولتی پدیده‌ای رایج و شناخته شده بوده است . حتی در زمان اوج تسلط محاکم قضایی بر فضای حل اختلافات نیز استفاده از روش مذاکره مستقیم طرفین متنازع یک رویکرد معمول در عرف حقوقی بوده است . داوری نیز سابقه‌ای چند قرنی دارد و در طول ۸۰ سال گذشته موارد متعددی از احکام مستند بر آرای داوری را می ‌توان در قالب نظام حقوقی کامن لا تشخیص داد. در سال‌های آغازین اسکان اروپائیان در مستعمره نشین‌های تازه کشف شده آمریکا، استفاده از روش میانجی ‌گری رواج فراوانی داشته است . این روند تا بدانجا ادامه یافت که در اواسط دهه ۴۰ میلادی قرن گذشته، میانجی ‌گری توسط داوران حرفه‌ای به رویکرد اصلی محافل حقوقی آمریکا برای حل و فصل اختلافات مبدل شد . حتی قضات آمریکا جرائم کوچک را برای بررسی به میانجی‌گران حرفه‌ای واگذار می ‌کردند و احکام صادره از سوی آنان از جانب محاکم قضایی حمایت و اجرا می ‌گردید . بر این اساس مطالعه بر روی شیوه های جایگزین حل و فصل اختلافات در کانون توجه حقوق ‌دانان کامن لا و به ویژه ایالات متحده آمریکا قرار گرفت.

در گزارشی که در مجله Access to Justice در سال ۱۹۷۹ در بررسی روند شیوه های حل اختلاف در آمریکا منتشر شد ۵ ویژگی عمده که سبب فراگیری این روش‌ها در مقایسه با دادرسی در محاکم قضایی شدند به شرح زیر عنوان گردیدند :

۱- ارائه کمک های حقوقی وسیع

۲- نمایندگی منافع عمومی

۳- ظهور رویکرد دسترسی به عدالت برای همه

۴- تجربه و تکامل روش‌های حقوقی گذشته

۵- توسعه تئوری حل و فصل اختلافات

اولین موج رویکرد حل اختلافات به سال ۱۹۶۵ یعنی زمانی که طرح ارائه خدمات مشاوره‌ای و وکالتی به مراجعان تهی ‌دست دادگاه‌های آمریکا عنوان شد بازمی ‌گردد. متعاقب آن و در سال‌های دهه ۷۰ قرن گذشته در اعتراض به عدم کارایی و نقایص عدیده سیستم قضایی آمریکا بحث شیوه های جایگزین حل و فصل اختلافات رواج بسیاری پیدا کرد .

در آن زمان تلاش بر این بود تا با ارائه مشاوره و راهنمایی ‌های حقوقی ضمن توانمندسازی ایشان به حل اختلافات به طول علی‌الرأس ، بسیاری از هزینه های دادرسی قضایی تحمیلی به طرفین متنازع را کاهش دهند .

مرحله دیگری که رویکرد فراگیر شدن حل و فصل اختلافات شاهد آن بود، مطرح شدن رویکرد مبتنی بر حمایت از منافع طرفین متنازع با تأکید بر صیانت از منافع عمومی جامعه جهانی بود. این مطلب بیشتر در مواردی مصداق داشت که به طور مثال یک شخص حقیقی یا حقوقی از اهرم‌های قدرت کافی برای تضمین حفظ منافع خود در جریان رسیدگی به اختلاف برخوردار نیست اما از لحاظ ادله اثبات دعوا و وجاهت ادعاهای مطروحه ذی‌حق می‌باشد.

حامیان استفاده از روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات بر این عقیده‌اند که در رسیدگی به اختلافات باید از چارچوب‌های محدود کننده رسیدگی قضایی در محاکم دولتی پا را فراتر نهاد و فضایی را ایجاد کرد که در آن حقوقدان با شجاعت در دفاع از حق و حقیقت به جلو گام بردارد و تمامی موانع را از سر راه خود بردارد . همین روند نهایتاًً منجر به استفاده از شیوه های غیررسمی و غیردولتی حل و فصل اختلافات مانند مذاکره، میانجی‌گری و دیگر روش‌های مبتنی بر توافق طرفین شد.

در بررسی ریشه‌های اصلی روش‌های حل اختلافات ضروریست تا مواردی مانند آموزه‌های برخاسته از رویه‌های سیاسی بین‌المللی، حقوق ملی و زمینه‌هایی از قبیل تجربیات حاصله در مدیریت نیروی انسانی و حتی ساختارهای مذهبی را تحت بررسی و امعان نظر قرار داد .

موج سوم رویکرد فراگیر شدن روش‌های جایگزین حل و فصل اختلافات با ظهور جنبش حقوقی تحت عنوان «عدالت و دسترسی به قانون برای همه» مقارن است و تمامی نهادها، اشخاص و طیف‌های حقوقی ‌دخیل در مدیریت و رسیدگی به اختلافات در جوامع مدرن را ‌در برمی گرفت.

در این زمان بود که دگرگونی ‌های عظیمی در عرصه دانش حقوق پدید آمد و اصلاحات گسترده‌ای در آئین دادرسی و ساختار دادگاه به وجود آمد علاوه بر این در سطح وسیع از نیروهای کارآزموده و متخصص کمک گرفته شد و شیوه های گوناگون حل و فصل اختلافات در عمل در بوته آزمایش گذارده شدند.

از ما حصل این اقدامات چنین به دست آمد که روش‌های حل اختلاف نظام مند جوابگوی نیازهای حقوقی جامعه مدرن هستند علاوه بر این ، نظام مندی روش حل اختلاف به طور مستقیم تحت تأثیر قانون به کار رفته برای رسیدگی مؤثر و کارامد است.

ج: میــزان تــلاش: در نظریه بندورا افرادی که احســاس خودکارآمــدی بالاتری دارند، با شــدت و پشتکار بیشــتری تلاش می‌کنند. البته بین تأثیر احســاس خودکارآمدی بر میزان تلاش به هنــگام یادگیری و تأثیر آن بر اجرای مهارت های فراگرفته شده، تفاوت وجود دارد. زیرا افراد با خودکارآمدی بالا ممکن اســت احســاس کنند که به تلاش برای یادگیری ایــن مهارت ها نیاز چندانی ندارند ( مرادی، ۱۳۸۹) .

د: میزان اســتقامت و پشــتکار: بندورا(۱۹۹۷) معتقد اســت که خودکارآمدی درک شــده در میزان اســتقامت، جدیت و پشتکار فرد در نیــل به اهداف مورد انتظار در برخورد با موانع، اثر می‌گذارد. افراد کارآمد در مواجهه با رویدادهای دشــوار، اســتقامت و پشتکار زیادی بــه خرج می‌دهند و از نتایج مختلف فــردی و محیطی بازخوردهای مثبت می گیرند که آن بازخوردها به نوبه‏ی خود به‏عنوان تقویت‌کننده یــا قدرت دهنده بــه خودکارآمدی عمل می‌کنند. بـالعکس افراد با خودکارآمدی پایین و یا افرادی که در کسب نتایج مورد انتظار تلاش نمی‌کنند، بازخوردهایی که نشــانگر عدم توانمندی در انجام وظایف است، دریافت می‌کنند (عبداللهی،۱۳۸۵(.

ه: استرس و فشــار روانی: خودکارآمدی بر میزان استرس و فشار روانی و افســردگی ناشــی از موقعیت های تهدید‌کننده اثر می‌گذارد. افراد با کارآمدی بالا در موقعیت های فشــارزا سطح فشار روانی خود را کاهــش می‌دهند. ولی افــراد دارای خودکارآمدی پایین در کنترل تهدیدهــا، اضطراب بالایی را تجربه می‌کنند و عدم کارآمدی خود را گسترش می‌دهند، بسیاری از جنبه‌های محیطی را پرخطر و تهدیدزا می بینند، که این امر می‌تواند موجب استرس و فشار روانی فرد شود. افرادی که بــاور دارند می‌توانند تهدیدها و پافشــاری های بالقوه را کنترل کنند، عوامل آشفته ســاز را به ذهن خــود راه نمی دهند و در نتیجه به‏وسیله‏ آن ها آشفته نمی شوند (هاشمیان،۱۳۸۹(.

۲-۲-۱-۳-فرایندهای عاطفی

موفقیت و پیروزی هر انسانی در زندگی، کسب و کار، دوست‌یابی یا هر اقدام دیگر، حاصل تصور و نگرش مثبت شخصی از خویشتن است. این نگرش مثبت است که فرد را به سوی موفقیت می‌کشاند و برعکس نگرش منفی از خود و دیگران باعث می شود که ذهن انسان به جای استفاده از فرصت ها، صرف فکر کردن به مشکلات شود که در دراز مدت می‌تواند اثرات سوء دیگری در رفتار و خلق‏ و خو با دیگران داشته باشد. تجربه های ناشی ازموفقیت و یا شکست کارکنان در طول سال های خدمت، تصورات آنان را در رابطه با توانایی هایشان نسبت به انجام وظایف شغلی تحت تأثیرقرار می‌دهد. اگر کارمند معتقد باشد که قبلا وظیفه‏ مشابهی را با موفقیت انجام داده است، احتمالا با وظایف و فعالیت های بعدی، بیشتر با نگاه مثبت برخورد خواهد کرد و اگر با شکســت مواجه شده باشد، به تکالیف بعدی با نوعی نگاه منفی روبه ‏رو خواهد شد. بندورا(۲۰۰۰) معتقد است که حل این مسأله یا موفقیت در انجام یک وظیفه‏ خاص، تجربه‏ی هیجانی را ایجاد می‌کند که موجب تمایل وگرایش به درگیر شدن برای رسیدن به حد تسلط در مسائل آینده در افراد می شود و احساس کارآمدی آنان را افزایش می‌دهد (عبداللهی،۱۳۸۵(.

۲-۲-۱-۴- فرایندهای انتخابی

افــرادی که حس خودکارآمدی قوی دارند، مجدداً موقعیت هایی را انتخاب می‌کنند که در آن ها موفق شــوند. همچنین این اشخاص در اجرای کارها وکســب نتایج مطلوب فعال تر هستند. برعکس، افرادی که احســاس اثربخشــی نمی‌کنند، به تماشــاچیانی غیرفعال تبدیل می شــوند که دنیا را علیه خود می دانند و نسبت به کنترل وقایعی که در زندگی آن ها رخ می‌دهد احســاس ضعف دارند (بندورا،۲۰۰۱). به نظر بندورا (۱۹۹۹) فرآیندهــای انتخابی بــه توانایی افراد در ایجــاد محیط مطلوب و ســودمند و کنترل نســبی برآنچه در زندگی روزمــره با آن مواجه می‌شوند، اشــاره دارد. افراد تا حدی در شکل‏دهی محیط خود نقش دارند، ‌بنابرین‏ باورهای خودکارآمدی از طریق تأثیر بر انواع فعالیت ها و محیط هایی که افراد انتخاب می‌کنند، می‌تواند زندگی آن ها را شکل دهد. افراد از طریق انتخاب هایی که انجام می‌دهند، قابلیت ها، علائق و ارتباطات اجتماعی را که تعیین‌کننده‏ی جریان زندگی آنان اســت را پرورش می‌دهند. هــر عاملی که بر رفتار انتخابــی تأثیر می‌گذارد، می‌تواند عمیقا در جهت رشد فردی نقش داشته باشد (غالمی رنانی، ۱۳۸۴).

۲-۲-۲- ظرفیت ها و قابلیت های مؤثر در خودکارآمدی

بندورا (۲۰۰۰) معتقد اســت که انســان برای کســب اطلاعات، تصمیم گیری، حل مشکلات، مدیریت محیط و تمامی فرآیندهایی که خودکارآمدی فردی را تعیین می‌کند، به قابلیت های مهمی نیاز دارد. که شامل قابلیت دوراندیشی، قابلیت جایگزینی، قابلیت رمزگذاری، قابلیت خودســامانی، و قابلیت خوداندیشی هستند. به زعم بندورا، افراد به‏ وسیله‏ این قابلیت ها در رفتارهای خود، بیش از پیش، فعال خواهند شد و قادر می‌شوند تا عملکردهای فردی خود را بهبود ببخشند. این ظرفیت ها در کنترل اتفاقاتی که بر زندگی تأثیر می‌گذارد، تأثیر زیادی دارند (شاوران،۱۳۹۰(.

این قابلیت ها برای ایجاد، تنظیم و نگهداری رفتاری خاص از سوی افراد به‏کارگرفته می شود. و به عنوان مفاهیم شناختی در تعیین سرنوشــت افراد نقش مهمی ایفا می‌کنند (شماعی زاده،۱۳۸۴ .(در این بخش بــه توضیح مختصری ‌در مورد ایــن مفاهیم پرداخته می شود.

۲-۲-۲-۱- قابلیت رمزگذاری

قابلیت رمزگذاری به افراد اجــازه می‌دهد که به‏طور موفقیت آمیز نسبت به محیط خاصی که در آن قرار دارند واکنش نشان داده، آن را تغییردهند و یا با آن سازگار شوند. با بهره گرفتن از رمزها، اطلاعات مربوط به تجربه های مشاهده شده با مدل های شناختی درونی پردازش شده و فوراً جایگزین اطلاعات قبلی می شود و از آن برای هدایت رفتارهای بعدی استفاده می شود (شماعی زاده، ۱۳۸۴).

۲-۲-۲-۲- قابلیت دوراندیشی

افراد از طریق قابلیت دوراندیشــی، هدف‏گذاری کرده و برای خود یک نقشه‏ی عملیاتی طرح می‌کنند. شاوران (۱۳۹۰) از بندورا (۲۰۰۱) نقل می‌کند که رفتارهای انسان واکنشــی نبوده و از قبل رمزگذاری شده اند، ولی تحت تأثیر شــرایط فردی و محیط پیرامون او هستند. این امر مستلزم آن است که شخص قبل از تجربه‏ی یک پدیده و مشاهده‏ی پیامد متعاقب آن، جهت گیری خود را سازماندهی کنند. قابلیت های دوراندیشی به‏صورت الگوبرداری نیز ذخیره می شــوند. ‌بنابرین‏ فرد می‌تواند نتایج کارها را بدون اینکه آن ها را تجربه کرده باشد، پیش‌بینی کند.

۲-۲-۲-۳- قابلیت جایگزینی و الگوبرداری

به اعتقاد زیمل فرد فقط از طریق بسط شدید فرد گرایی که هدف آن دنبال کردن نمادهای منزلت ومد است، می‌تواند فشارهای زندگی مدرن را تحمل کند. این گونه مصرف کردن راهی برای «اثبات خود» وحفظ اقتدار فردی است. البته درنظر زیمل، مد علاوه بر آن که منبعث از فشارهای ساختاری کلان شهر است، نماد تمایز طبقاتی نیز هست. در همین جاست که توجه زیمل به کارکرد دو گانه مد آشکار می شود. مد در یک وجه خود اعلام تمایل فرد برای متمایزشدن از دیگران و بیان هویت فردی و خواست فردیت است اما وجه دیگر آن که جنبه طبقاتی دارد، سبب همبستگی گروهی و تقویت انسجام اجتماعی طبقاتی است. مد بدین لحاظ احساس با دیگران بودن را در فرد تقویت می‌کند. پذیرنده مد هم به عنوان عضو گروه وهم به عنوان موجودیت متمایز کسب هویت می‌کند. دغدغه خودمختاری و همبستگی، هم زمان رفع می‌شوند. پذیرندگان مد در تجربه ای مشترک با هم شریک می‌شوند. طبقات بالاتر خود را با مد متمایز می‌سازند و بعد از آن که طبقات پایین تر از مد حاضر تقلید کردند، آن ها مد دیگری را در پیش می گیرند. مد به لحاظ کارکرد تمایزبخش و یکپارچه کننده آن نیازمند توجیه عقلانی نیست(فاضلی،۱۳۸۲: ۲۵ـ۲۴).

جرج زیمل یکی از جامعه شناسان کلاسیک آلمانی بود، که یکی از نظریات او درباره جامعه شناسی اوقات فراغت می‌تواند تبیین کننده رواج اعتیاد به مواد مخدر در جامعه باشد. به اعتقاد او در فرهنگ مدرن و در روند تاریخ جدید، آزادی فزاینده فرد از بندهای وابستگی شدید اجتماعی و شخصی ظهور می‌یابد، صورت های فرماندهی و فرمانبری نیز خصلت تازه ای به خود می گیرند و هیچ فردی تحت چیرگی تام دیگران در نمی آید. انواع گسترده ای برای گذران فراغت وجود دارد که به فرد امکان می‌دهد خود را از دیگران متمایز سازد که روش ها و اعمال پرشتاب و مد این تمایز هویت شخصی را شکل می‌دهند. بر این مبنا هر کس برای متمایز شدن، روش خاص پی می‌گیرد که ماجراجویی در زندگی مدرن را رواج می‌دهد. فرد در این فضا می کوشد تا از جریان های یکنواخت زندگی روزانه بیرون رود و در قلمرو فعالیتی با قواعد ویژه گام نهد. ‌بنابرین‏ در جوامع مدرن و جوامعی که به سوی مدرنیسم گام بر می دارند و فرهنگ مدرن در آن تبلیغ شده، فرد در قلمرو اوقات فراغت، جهان عقلگرا، بوروکراتیک و افسون زدایی شده را کنار می نهد و فرصتی برای او فراهم می شود تا اجبارها و محدودیت های نظم اجتماعی را فراموش کند و به کنش غیر هنجاری دست زند(سخاوت،۱۳۸۵: ۵۶ـ۵۵). با توجه ‌به این دیدگاه، می‌توانیم به افراد آزاد و فردگرای امروزی اشاره کنیم که با توجه به ذات حیات مدرن، پا را فراتر از قید و بندها نهاده و جستجوگرانه و ماجراجویانه برای تفریح و گذر وقت، به اعتیاد روی می آورند و این امر را تنها تفریح و نوعی گذراندن اوقات فراغت ویژه و متمایز از دیگران می پندارند.

۲-۹-۴-۳- بوردیو

بوردیو نظریه ای منسجم درباره شکل گیری سبک های زندگی ارائه ‌کرده‌است. مطابق مدلی که وی ارائه می‌کند شرایط عینی زندگی و موقعیت فرد در ساختار اجتماعی به تولید منش خاص منجر می شود. منش مولد دو دسته نظام است: نظامی برای طبقه بندی اعمال ونظامی برای ادراکات وشناخت ها (قریحه ها). نتیجه نهایی تعامل این دو نظام، سبک زندگی است. سبک زندگی همان اعمال و کارهایی است که به شیوه ای خاص طبقه بندی شده و حاصل ادراکات خاصی هستند. سبک زندگی تجسم یافته ترجیحات افراد است که به صورت عمل درآمده و قابل مشاهده هستند. الگویی غیر تصادفی است و ماهیت طبقاتی دارد.

بوردیو با نشان دادن اینکه سبک های زندگی محصول منش ها و خودمنش ها نیز تابعی از انواع تجربه ها و از جمله تجربه آموزش رسمی هستند، و با بیان این نکته که الگوهای مصرف اصلی ترین بروز سبک های زندگی اند.(فاضلی،۱۳۸۲: ۴۵)

۲-۹-۴-۳-۱- مفاهیم نظریه بوردیو

بوردیو شبکه ای از مفاهیم اصلی را به کار می‌گیرد که درنهایت نمی توان درباره تقدم و تاخر آن ها سخن گفت. فقط وقتی همه آن ها تشریح شوند می توان طرحی از نظریه وی را مجسم کرد. از آن جا که در این اثر جامعه شناسی مصرف بوردیو و تحلیل مفهوم سبک زندگی مد نظر است، هفت مفهوم میدان، سرمایه، منش، عمل، نماد، طبقه وقریحه را بررسی می‌کنیم. البته برداشت بوردیو از مفهوم نماد به اندازه بقیه، خاص نیست.

در نظر بوردیو، جامعه با عنوان فضای اجتماعی بازنمایی می شود. این فضای اجتماعی که جایگاه رقابتی شدید و بی پایان است و در جریان این رقابت ها تفاوت هایی ظهور می‌کند که ماده و چارچوب لازم برای هستی اجتماعی را فراهم می آورند، موجودیتی غیر یکپارچه است که در آن مدل های کوچک متمایزی از قاعده ها، مقررات و اشکال قدرت وجود دارد. این مدل های کوچک متمایز،میدان خوانده می‌شوند. میدان، گستره ای از نوع خاصی از اعمال است نظیر میدان سیاسی یا میدان علمی. میدان، فضای روابط میان کنشگران است. ویژگی خاص هر میدان را می توان با توجه به منطق، بازی ها و راهبردهایی که در میدان اعمال می شود،درک کرد. منازعه قدرت ویژگی اصلی میدان است. نیروهای درون میدان نسبتا”خودمختار هستند. منازعات درون میدان برای حفظ یا تغییر نیروها صورت می‌گیرد. وجود چنین منازعاتی در درون میدان ها مستلزم پیش فرض گرفتن نابرابری در میدان است.

بوردیو فضای اجتماعی را با چند محور ترسیم می‌کند:سرمایه اقتصادی،سرمایه فرهنگی و سرمایه اجتماعی. بوردیو در مقاله«انواع سرمایه» هریک از انواع سرمایه را تعریف می‌کند:سرمایه اقتصادی شامل درآمد و بقیه انواع منابع مالی است که در قالب مالکیت جلوه نهادی پیدا می‌کند. سرمایه فرهنگی در بر گیرنده تمایلات پایدار فرد است که در خلال اجتماعی شدن در فرد انباشته می‌شوند. بوردیو تحصیلات را نمودی از سرمایه فرهنگی می‌دانست لیکن گرایش به اشیاء فرهنگی و جمع شدن محصولات فرهنگی در نزد فرد را سرمایه فرهنگی می‌خواند. سرمایه نمادین جزئی از سرمایه فرهنگی است و به معنای توانایی مشروعیت دادن،تعریف کردن، ارزش گذاردن یا سبک ساختن]درمیدان فرهنگ[است.سرمایه اجتماعی نیز شامل همه منابع واقعی و بالقوه است که می‌تواند در اثر عضویت در شبکه اجتماعی کنشگران یا سازمان ها به دست آید. سرمایه ها قابل تبدیل به یکدیگر هستند. ‌به این ترتیب که سرمایه اقتصادی می‌تواند سریعا”به سرمایه اجتماعی وفرهنگی تبدیل شود. سرمایه اجتماعی نیز می‌تواند به سرمایه اقتصادی تبدیل شود، اما قدرت تبدیل آن به سرمایه فرهنگی کمتر از قدرت تبدیل شدن سرمایه فرهنگی به سرمایه اجتماعی است.

لاپلانتین^[۳۵] (۲۰۰۰) در پژوهشی دریافت که وجود شیوه ­های فرزندپروری سالم روانی و فرهنگی فرزندان در گرو یک نکته اساسی است؛ یعنی خانوده­هایی که فرزندان آنان در سلامت روان کامل به سر می­برند، یک نکته مشترک در شیوه ­های تربیتی خود اعمال ‌می‌کنند و آن عبارت است از «حضور والدین در جمع خانواده و داشتن رابطه آموزشی و نیز وجود ارتباط کلامی مؤثر با فرزندان» (لاپلانتین، ۲۰۰۰).

رابطه­ والدین اعم از آموزشی یا غیر آموزشی با فرزندان، رابطه یکسان و بر طبق یک الگو و یک مدل خاص نیست. ‌بر اساس تحقیقی در فرانسه، این مدل در ارتباط با طبقه اجتماعی خانواده می­باشند (ژیفو، لوواسور^[۳۶]، ۱۹۹۵).

بدون تردید ‌می‌توان گفت یک مدل فرزندپروری در همه خانواده ­ها وجود ندارد، بلکه به تعداد خانوده­ها روش­های فرزندپروری وجود دارد (کاستلان^[۳۷]، ۱۹۹۸).

۲-۱-۲ تاریخچه فرزندپروری

بین کشورها و گروه ­های مختلف اجتماعی به تفاوت­های چشمگیری در زمینه شیوه ­های فرزندپروری برمی­خوریم. در آمریکا حتی در میان خانواده­های طبقه متوسط هر از چندگاهی نوساناتی در نگرش افراد نسبت به مسائلی نظیر آموزش آداب توالت رفتن، برنامه زمانی، تغذیه طفل، تغذیه با شیر مادر مقابل استفاده از شیشه پستانک و سهل­گیری در مقابل سخت­گیری دیده می­ شود. در سه دهه اول قرن حاضر میلادی، روش­های فرزند­پروری تا حدود زیادی خشن و خشک بوده ­اند. در آن زمان به والدین توصیه می­شد با بغل کردن کودک به هنگام گریه کردن او را لوس نکند، طبق برنامه ثابتی به او غذا بدهند، (اعم از اینکه گرسنه باشند یا نباشند) و آداب توالت رفتن را در همان سال اول زندگی به او آموزش دهند. این روش کاملأ خشک تا حدود زیادی زیر نفوذ مکتب رفتارگرایی بود.

این دیدگاه عینی، کنترل شده و غیر عاطفی در زمینه فرزندپروری به شکل مضحک و اغراق آمیزی در نقل قول زیر از جان واتسون^[۳۸] بیان­گذار مکتب رفتار­گرایی به خوبی نمایان است: «برای تربیت کودک، شیوه معقولی وجود دارد، با بچه طوری رفتار کنید که گویی بزرگسال کم سن و سال است. با نهایت دقت به اول لباس بپوشانید و حمامش کنید. با او با شیوه عینی و با استواری ملاطفت­آمیزی رفتار کنید. هرگز او را در آغوش نگیرد و روی زانوی خود ننشانید. اگر ناچار شدید، فقط در موقع شب خوش گفتن، یک بار پیشانی او را ببوسید.» (واتسون، ۱۹۲۸، به نقل از اتکینسون و دیگران^[۳۹]، ۱۹۸۳؛ ترجمه براهنی و دیگران، ۱۳۷۳).

در دهه ۱۹۴۰ میلادی روند شیوه ­های فرزند­پروری در جهت سهل­گیری و انعطاف پذیری بیشتری دگرگون شد. در این دهه نظریه­ های فرزندپروری زیر نفوذ مکتب روانکاوی قرار گرفت. مکتبی که در آن بر امینت عاطفی کودک و زیان­های ناشی از کنترل شدید تکانه­های طبیعی او تأکید می­شد. تحت راهنمایی­های دکتر بنیامین اسپاک^[۴۰] به والدین توصیه شد که از شّم طبیعی خود پیروی کنند و از برنامه ­های انعطاف پذیری که هم با نیازهای خود آنان و هم با نیاز­های کودک سازگاری دارد، استفاده کنند. به نظر می­رسد در حال حاضر شاهد نوسانی در جهت عکس هستیم. چنین می­ نماید که امروزه والدین احساس ‌می‌کنند که سهل­گیری، پاسخ مشکل آن­ها نیست و قواعد خشک و مستبدانه گذشته هم کارایی خود را از دست داده است (اتکینسون و دیگران، ۱۹۸۳؛ ترجمه براهنی و دیگران، ۱۳۷۳).

در روش جدید فرزندپروری توصیه می­ شود که کودک هم در رفتار و هم در احساست خویش به کمک بزرگسالان نیازمند است. والدین باید به کودک فرصت دهند تا درباره احساسات و نگرش­های منفی خود، بدون ترس و واهمه صحبت کنند. باید رفتار­های نا­مطلوب کودک را مورد سرزنش قرار دهند، نه خود کودک را. ‌بنابرین‏ احساس احترام به فرزند در شیوه ­های اعمال انضباط باید محفوظ بماند. محدودیت­ها نباید به طور مطلق بیان شوند و والدین باید از طرح محدودیت­های دوگانه و نا مشخص خود­داری کنند و محدودیت­ها را با هدف­های تربیتی و سالم­سازی شخصیت کودک اعمال نمایند (اتکینسون و دیگران، ۱۹۸۳، ترجمه براهنی و دیگران، ۱۳۷۳).

۲-۱-۳ الگو­های مربوط به شیوه ­های فرزندپروری

در این بخش به سه مدل از شیوه ­های فرزندپروری که به صورت جداگانه توسط زیگلمن^[۴۱]، سیرز^[۴۲] و بامریند ارائه شده، می­پردازیم. در این الگو­ها شیوه ­های مختلف فرزندپروری جداگانه مورد بحث قرار گرفته است.

۲-۱-۳-۱ الگوی زیگلمن

زیگلمن (۱۹۹۹) روش­های ارتباطی والدین و فرزندان را به چهار قسمت کلی تقسیم ‌کرده‌است.

1. 1. والدین مقتدر

1. 1. والدین سهل­گیر

1. 1. والدین مستبدانه

1. والدین مسامحه­گر

والدین مقتدر، به فرزندان خود استقلال و آزادی فکری می­ دهند، و آن­ها را تشویق ‌می‌کنند و نوعی محدودیت و کنترل را بر آن­ها اعمال می­دارند. در خانواده­هایی با والدین مقتدر، اظهار نظر­ها و ارتباط اخلاقی وسیع در تعامل کودک و والدین وجود دارد و گرمی و صمیمیت نسبت به کودک در سطح بالا است. کودکان دارای چنین والدینی متکی به نفس هستند، با همسالان روابط دوستانه دارند، با فشار روانی به خوبی مقابله ‌می‌کنند، شاد و پر انرژی هستند (ماسن و دیگران، ۱۹۷۳؛ به نقل از محرابی، ۱۳۸۴).

والدین سهل­گیر، نسبت به آموزش رفتار­های اجتماعی سهل­انگار هستند، نظم و ترتیب و قانون کمی در این خانواده ­ها حاکم است و پایبندی اعضا به قوانین و آداب اجتماعی بسیار کم است. تزلزل در چنین خانواده­ایی به چشم می­خورد و این تزلزل باعث بی بندوباری کودکان شده و موجب می­ شود که آنان احساس مسئولیت نکنند. از ویژگی­های فرزندان رشدیافته در چنین خانواده­هایی، مقاومت ولجبازی در مقابل بزرگسالان است. دارای اتکّا به نفس پایینی هستند، زود خشمگین و زود خوشحال می­شوند، تکانشی و پرخاشگر هستند، و در مقابله با فشار­های روانی دچار مشکل می­شوند.

والدین مستبدانه، خود را به صورت انعطاف­پذیری تحمیل ‌می‌کنند. از نظر تربیتی، خشن و تنبیه­گر بوده و با رفتار بد مقابله ‌می‌کنند و کودک بد رفتار را تنبیه می­نمایند. ابراز محبت و صمیمیت آن­ها نسبت به کودکان در سطح پایینی است، عقاید فرزندان را جویا نمی­شوند. فرزندان دارای چنین والدینی، ثبات فکری و روحی ندارند و خویشتن را بدبخت می­پنارند، آن­ها زود ناراحت می­شوند و در برابر فشار­های روانی آسیب پذبر­اند.

چنین فرض شده که انحراف شناختی/توجه در انسداد ادراک درد یا تهوع در کودکان از طریق تمرکز دهی مجدد توجه کودک نقش دارد. یک تکلیف منحرف کننده متعارف بازی های کامپیوتری هستند که برای کاهش تهوع بهنگام شیمی درمانی به کار گرفته می‌شوند (رد^[۱۳] و همکاران، ۱۹۸۷). میزان تهوع کودکان حداقل ۵۰% در هنگام بازی های کامپیوتری نسبت به زمانی که به شکلی منفعل نشسته و به تزریقات درون وریدی تمرکز دارند کاهش می‌یابد. رویه ها با جهت گیری شناختی/توجه به دنبال شرکت دادن توجه کودک در تکلیفی لذت بخش یا چالش برانگیز هستند تا توجه وی را از رویه استرس زا منحرف سازند.

روش دیگر انحراف شناختی یا توجه، داستان گویی یا خیال پردازی‌ای است که کودک در آن مداخله داشته باشد. مداخله به شکل داستان گویی شبیه هپنوتیزم است و بر توانایی کودک برای درگیری در خیال پردازی بستگی دارد. هدف از درگیر کردن کودک در فعالیتی است که توجه وی را منحرف کرده و/یا رفتار پریشان کننده واقعی را به طور فیزیکی منحرف سازد. مانی و همکاران (۱۹۹۰) دریافتند که دادن سوت مخصوص جشن ها (اسباب بازی کاغذی سوت مانند به شکل خرطوم فیل که به هنگام دمیدن در آن صدا تولید می شود) به سادگی پریشانی هم کودک و هم والدین را کاهش می‌دهد. استفاده از این اسباب بازی به طور همزمان هم گریه و مقاومت را کاهش می‌دهد و هم افزایش آرامش سازی را از طریق منظم کردن تنفس به همراه دارد.

تکنیک مربوط دیگر هپنوتیزم است. مناقشه های نظری ‌در مورد اینکه چه چیز هپنوتیزم را شکل می‌دهد وجود دارد و مداخلات به کار گیرنده هپنوتیزم در راهبردهای درمانی بسیار متنوع هستند (الیس و سپانس^[۱۴]، ۱۹۹۴). هپنوتیزم در این چارچوب به عنوان فرایندی نسبتا ساده تعریف می شود که در آن بیماران یاد می گیرند توجه خود را بر روی افکار یا تصاویری متمرکز کنند که نامرتبط به منبع رنج و پریشانی است. در کار با کودکان، درگیری خیالی اغلب از طریق داستان گویی و آرامش سازی صورت می‌گیرد. هپنوتیزم و انحراف توجه بر پایه تعدادی مهارت مشابه قرار دارند. برای مثال، هپنوتیزم شامل توانایی برای مجذوب شدن در حد بالا است. هپنوتیزم بویژه برای کودکانی مؤثر است که نسبت به بزرگسالان دریافت کننده بهتری برای تلقین بوده و بسیار تلقین پذیر هستند (هیلگارد و لی‌بارن^[۱۵]، ۱۹۸۴). هپنوتیزم (ترکیبی از تجسم و آرامش سازی) یا تجسم به تنهایی اغلب برای منحرف کردن توجه کودک بهنگام دریافت رویه های تشخیصی یا شیمی درمانی به کار می رود.

در شرایط اضطراب مفرط فوبیک مانند، مداخله حساسیت زدایی منظم اغلب مورد نیاز است. هدف از حساسیت زدایی منظم آشنا کردن تدریجی فرد با محرک ترس آور (‌در مورد درمان سرطان، رویه ها و ابزارهای تشخیص و درمان هستند) در بافتی با سطوح پایین اضطراب است، بر اساس نظریه رفتاری، ترس به تدریج از طریق مواجهه مکرر با محرک های ترس آور کاهش می‌یابد. یکی از روش های حساسیت زدایی برای کودکان تجسم هیجانی است. مشابه با انحراف و هپنوتیزم، تجسم هیجانی در گشودگی کودک به خیال پردازی مؤثر است. بعد از ایجاد رابطه درمانی با کودک، درمانگر مجموعه ای از داستان ها را که دربرگیرنده کودک و قهرمان اوست معین می‌کند. این رویه مشابه با رویه های حساسیت زدایی منظم است که برای درمان فوبی ها در بزرگسالان به کار گرفته می‌شوند. منطق این کار چنین است که برون کشی تجسم های هیجانی قدرتمند و بازداری کننده اضطراب در بافت محرک ترسناک، واکنش های اضطراب آمیز را به آن محرک ها کاهش خواهد داد. از طریق گوش سپاری به داستانی که شامل قهرمان های محبوب کودک در حال تقابل با محرک های ترس آور و پریشان کننده است، کودک با این محرک ها با احساس های مثبت عزت نفس و غرور رابطه برقرار می‌کند. تجسم هیجانی به طور کارآمدی برای کاهش پریشانی وابسته به سرطان در کودکان به کار می رود (جی و همکاران، ۱۹۸۷).

تمرینات رفتاری رویه دیگری است که غالبا به کار گرفته می‌شوند و شامل درگیر کردن کودک در اجرای نمادین تمامی فازهای رویه تشخیص یا درمان در حین جلسات آموزش است. این کار به کودک در کاهش ترس های ناشناخته کمک می‌کند. در حین این جلسات کودک هر نقشی را بازی می‌کند: پزشک، پرستار و بیمار. کودک هر جنبه از درمان را توسط یک عروسک به همراه انجام تکالیف و اعمال درمانی اجرا می‌کند؛ برای مثال، اسپیراسیون مغز استخوان به عروسک و بعد به درمانگر. وقتی رویه های تشخیصی و درمانی اجرا می‌شوند، کودک دستورالعمل های مناسب را تمرین می‌کند، نظیر تمرینات تنفسی یا تجسم هیجانی. معمولا یک مؤلفه‌ مداخله ای تنفس عمیق و/یا آرامسازی پیش رونده عضلات است. این فنون برای کمک به کاهش اضطراب در کودک، کاهش برانگیختگی روان شناختی و افزایش آرامش سازی به کار می رود.

الگوبرداری از فیلم نیز برای مدیریت پریشانی بهنگام درمان سرطان کودک به کار می رود. بر خلاف تمرینات رفتاری، در الگوبرداری کودک رویه ها را تمرین نمی کند، بلکه به جای آن فیلمی را از کودک دیگری که تحت این رویه ها قرار گرفته تماشا می‌کند. برای مثال، به کودک فیلمی از کودکی همسن خودش در حین رویه اسپیراسیون مغز استخوان نمایش داده می شود که در آن کودک افکار و احساست خود را بهنگام استفاده از فنون مختلف رفتاری به قصد مقابله با رویه مذکور بیان می‌کند. الگوبرداری از فیلم برای کمک به مقابله در والدین بیمار نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای مثال یک مداخله گزارش شده برای والدین این بوده است که ویدیویی را تماشا کنند که مادری را به تصویر می کشد که در حین مشاهده اسپیراسیون مغز استخوان و پانکچر کمری با موفقیت با آن مقابله می‌کند (جی و الیوت^[۱۶]، ۱۹۹۰).

فنون رفتاری فوق الذکر اغلب به شکل ترکیبی استفاده می‌شوند تا آنچه را که مشهور به مداخله رفتاری چندوجهی است خلق کنند. مداخلات چند وجهی رویه های معینی نظیر هپنوتیزم، انحراف توجه و تقویت مثبت را با هدف کاهش پریشانی در کودک با توجه به کودکی که از آن ها بهره می‌گیرد با شکل های گوناگونی ادغام می‌کنند. برای مثال، کودکان کم سالی که تحت اسپیراسیون مغز استخوان قرار می گیرند بهره بیشتری از هپنوتیزم و انحراف توجه نسبت به کودکان بزرگتر می‌برند. بسته های مداخله ای چندوجهی می‌توانند همراه با روش های شناختی (یعنی، یاری به کودک برای فهم موقعیت به گونه ای کمتر ناکام کننده) به کار برده شوند. فنون درمان شناختی، نظیر ایجاد جملات مثبت ‌در مورد خویش، بر اساس این منطق هستند که به کمک آن ها افراد می‌توانند با تغییر گفتگوهای درونی که با خویش دارند پاسخ های هیجانی خود را تغییر دهند.

اگرچه در اکثر مداخلات رفتاری، درمانگر یک پرستار، مدد کار اجتماعی یا روان شناس کودک است، والدین نیز معمولا نقش فعالی را در مداخله رفتاری بر عهده می گیرند. درگیر شدن والدین مزایای چندی دارد. اولا، آن ها می خواهند توانایی انجام کاری برای کاهش پریشانی کودک خویش را داشته باشند. ثانیاً، از طریق فعال بودن آن ها اضطراب را از خویش دور می‌کنند. در آخر اینکه، والدین پریشانی کمتری را بهنگامیکه به شکلی فعال در درمان کودک خویش نقش دارند گزارش می‌دهند.

۲-۳-۱٫ عوامل مؤثر در واکنش های کودکان