۲-۶ رویداد مصرف

بررسی فرایند تصمیم ­گیری خرید از مباحثی است که در علم رفتار مصرف کننده بررسی می­ شود. رویداد مصرف وابسته به عوامل موقعیتی است که در کنار عوامل فرهنگی-اجتماعی و گروهی، عوامل روانی و فردی و عوامل آمیخته بازاریابی در فرایند تصمیم گیری خرید موثرهستند (مانند چیدمان، بو، نورپردازی، وضعیت هوا، و رفتار فروشندگان). رویداد مصرف شامل یک سری از محرک‏های محیطی می‏ گردد که بیش از محرک‏های خود محصول مانند تبلیغات و بسته بندی و ویژگی‏های افراد در میزان توجه به کالاها و خدمات در محیط خرید تاثیر می‏ گذارند (عادلی،۱۳۹۳، ۲۵۲).

ساندل^[۹۶] (۱۹۶۸) اولین محققی بود که تاثیر رویداد مصرف بر خرید و رفتار انتخاب مصرف کنندگان را مورد بررسی قرار داد. تحقیقات پیشین نشان داده‌اند که مصرف کنندگان مختلف در موقعیت‏های متنوع رویداد مصرف ارجحیت‏های متفاوتی دارند. رویداد مصرف به عنوان یکی از عوامل پیشگوی رفتار خرید مصرف کنندگان شناخته شده است. این امر می‏تواند ناشی از سمبل گرایی و آداب و رسوم خاص رویداد مصرف باشد (بروور و همکاران^[۹۷]،‏۲۰۱۳، ۳۷۳).

رویداد یا موقعیت مصرف متغیری است که بر رفتار مصرف کننده تاثیر بسزایی دارد. منظور از رویداد مصرف آن دسته از عوامل موقعیتی یا بیرونی است که گزینه‏های موجود را به تصمیم گیرنده تحمیل می‏ کنند. رویداد مصرف در بطن عوامل درونی و بیرونی و موقعیتی تاثیرگذار بر رفتار مصرف کننده قرار دارد و در واقع زمینه ساز و بسترساز بروز رفتار مصرف است (صفرزاده و همکاران،۱۳۹۰، ۶۹).

سلز ^[۹۸] چنین فرضی را مطرح می ‏کند که گنجاندن متغیرهای مربوط به رویداد و مرتبط با واریانس کلی معیارهای سنجش رفتار بر درک عوامل موقعیتی و تفاوت‏های فردی تاثیر می‏ گذارد. فرد ممکن است نگرش خاصی درباره ویژگی‏های رویداد مصرف داشته باشد و این نگرش‏ها دارای ارتباط معناداری با رفتار هستند. بونفیلد^[۹۹] بر تاثیر رویداد مصرف بر رفتار تأکید کرده و نشان می‏ دهد که تاثیرات رویداد مصرف وابسته به طبقه محصول می‏ باشد و نیز نگرش، نفوذ اجتماعی، هنجارهای فردی و نیات را تحت تاثیر قرار می‏ دهد.

در تحقیقات پیشین مشخص شده است که رویداد مصرف و محصول به عنوان عامل محرک بر رفتار مصرف تاثیر می­گذارند. رویداد مصرف کل عوامل مربوط به زمان و مکان مصرف را در بر می‏ گیرد. این در حالی است که دانش فردی در رویداد مصرف تاثیری ندارد یا تاثیر آن بسیار اندک است. رویداد مصرف تاثیر قابل اثبات و سیستماتیکی بر رفتار دارد. نکات و الزامات مربوط به رویداد مصرف را ‌می‌توان در مدل‏های نگرشی گنجاند ولی برای این منظور باید تعریف و نگاه مثبت تری را برای رویداد مصرف در نظر گرفت (بیردن و همکاران^[۱۰۰]،۱۹۷۶، ۵۶۷).

نقش رویداد مصرف به عنوان متغیر واسطه با تاثیرگذاری بر رابطه میان نگرش‏ها و رفتار فردی به طور فزاینده ای در ادبیات رفتاری مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. متغیرهای وابسته به رویداد مصرف بر شکل­ گیری نیات و انتخاب برند تاثیر می­گذارند. ویکر^[۱۰۱] (۱۹۷۱) در تحقیق خود دریافت که رویدادهای غیرمنظره و برنامه­ ریزی نشده بهترین عوامل پیشگوی رفتار هستند (وودساید و بیردن^[۱۰۲]،۱۹۷۷، ۳۵۱).

رویداد مصرف به لحاظ ماهیت فایده باورانه و لذت باورانه مصرف مورد تقسیم بندی قرار گرفته است. برخی محققین معتقدند که مصرف کنندگان بعضی از کالاها و اقلام را صرفاً ‌بر مبنای‌ فایده اقتصادی یا کاربردی آن ها خریداری می‏ کنند، حال آنکه مصرف کنندگان خدمات تفریحی و گذران اوقات فراغت خرید خود را اغلب بر مبنای رضایت عاطفی یا لذت جویانه صورت می ‏دهند. ‌به این ترتیب، فایده باوری نشانگر رویدادهای مصرفی است که در آن ها مصرف ابتداً بر مبنای ابعاد کارکردی یا ابزاری بودن

1. 1. – Viot ↑

1. 1. -Gwin ↑

1. 1. -Marks and Olson ↑

1. 1. -Bian & Moutinho ↑

1. 1. – Awasthy et al ↑

1. 1. – http://keylidnews.com ↑

1. 1. – http://www.itsn.ir/?p=23204 ↑

1. 1. – Cohen ↑

1. 1. – Vardo compact et al ↑

1. 1. – Ryr & Angvbv ↑

1. 1. – Schiffman et al ↑

1. 1. -Stone and Mason ↑

1. 1. – Bruwer et al ↑

1. 1. -Tuu and Olsen ↑

1. 1. -Perception ↑

1. 1. -Memory ↑

1. 1. -Involvement ↑

1. 1. -Exposure ↑

1. 1. -Attention ↑

1. 1. -Comprehension ↑

1. 1. -Consumer knowledge ↑

1. 1. -Objective knowledge ↑

1. 1. -Subjective knowledge ↑

1. 1. -Perceived risk ↑

1. 1. -Subjective knowledge ↑

1. 1. -Objective knowledge ↑

1. 1. -Usage experience ↑

1. 1. -Self-assessed knowledge ↑

1. 1. -Flynn and Goldsmith ↑

1. 1. -Park and Lessig ↑

1. 1. -Raju et al ↑

1. 1. -Gambari et al ↑

1. 1. -Berger et al ↑

1. 1. -Cognition ↑

1. 1. -Self-confidence ↑

1. 1. -Rudell ↑

1. 1. -Devlin ↑

1. 1. -Mitra ↑

1. 1. -Parra & Ruiz ↑

1. 1. -Shocker at al ↑

1. 1. -Pramono & Oppewal ↑

1. 1. -Pre-choice decision making ↑

1. 1. -Chakravarti ↑

1. 1. -Lapersonne et al ↑

1. 1. – Para & Rosie ↑

1. 1. – Theo & Olson ↑

1. 1. -Punj &Moore ↑

1. 1. – Para & Rosie ↑

1. 1. -Dawson & Owens ↑

1. 1. -Laroche et al ↑

1. 1. – Pvnj and Moore ↑

1. 1. -Abstract attribute ↑

1. 1. -Concrete attribute ↑

1. 1. -Bech-Larsen & Nielsen ↑

1. 1. -Gwin et al ↑

1. 1. -Malasi ↑

1. 1. – Cutler ↑

1. 1. – Z·hng & men ↑

1. 1. – Kano ↑

1. 1. – Kadvt & Trjyvn ↑

1. 1. – Levitt ↑

1. 1. – Cutler ↑

1. 1. – Kotler & Armstrong ↑

1. 1. – Levitt ↑

1. 1. – Kotler and Armstrong ↑

1. 1. -Brakus et al. ↑

1. 1. -Wood ↑

1. 1. -Bauer ↑

1. 1. -Bruwer et al. ↑

1. 1. -Harridge – March ↑

1. 1. -Aldas-Manzano et al ↑

1. 1. -Zhao et al ↑

1. 1. -Andrews & Boyle ↑

1. 1. -Son Martin & Camarero ↑

در اینجا ابتدا نظریه غایی را مطرح و سپس جایگاهی که این نظریه برای قصد مجرمانه در نظر گرفته است را بیان می‌کنیم و در آخر نیز تحلیل‌هایی که در رد این نظریه آورده شده است را ذکر می‌کنیم.

ب) جایگاه قصد مجرمانه ‌بر اساس نظریه غایی

« در نظر پیروان این نظریه،فعل یک فعالیت غایی است، ‌به این معنی که یک جهت‌گیری ارادی است به سمت یک هدف معین که فاعل آن با رفتار خارجی‌اش آن را منعکس می‌سازد»^[۹]

« پیروان این نظریه برای تأیید آن نظریه شروع {به جرم} را اضافه می‌کنند: که شروع به جرم صرفاً یک فعل ارادی نیست، بلکه فعلی است متضمن اراده‌ای معطوف به نتیجه‌ مجرمانه، بدین معنا که جهت‌گیری ارادی به سمت این نتیجه در فعلی که شروع بر آن بنا می‌شود یک عنصر است، ‌بنابرین‏ در صورتی که این نکته را بپذیریم، منطق حکم می‌کند که بگوییم این جهت گیری در فعلی که جرم تام با آن به وجود می‌آید یک عنصر است، چرا که تحقق نتیجه مجرمانه چیزی از وجود فعل را تغییر نمی دهد^[۱۰]. این نظریه بدون اینکه قصد مجرمانه در جرم را انکار کند، آن را در عداد عناصر رکن مادی قرار می‌دهد، در حقیقت این دیدگاه استقلال رکن معنوی را از آن می‌گیرد و آن را در رکن مادی مستحیل می‌سازد، اما با این وجود همین نقش اساسی را نیز به عنوان یک عنصر در رکن مادی ایفاء می‌کند،یعنی جزء لایتجزای آن است. «برخی معتقدند که نظریه غایی با خارج ساختن قصد از رکن معنوی، آننآن را محدود بر یک حکم ارزشی می‌سازد، یعنی یک توصیف قانونی که بر جهت گیری ارادی قرار می‌گیرد و آن را موضوع توبیخ قانون‌گذار قرار می‌دهد»^[۱۱]. « حتی این نظریه منجر به لحاظ نمودن قصد مجرمانه به عنوان یک عنصر در رکن قانونی جرم می‌شود، چرا که وصف غیر قانونی‌ای که قانون بر رفتار انسانی قرار می‌دهد، موکول به متضمن بودن آن بر یک جهت گیری ارادی به سمت نتیجه مجرمانه است. و ارتباطی که بدین صورت بین وصف غیر قانونی فعل- که اساس رکن قانونی است- و جهت گیری ارادی به سمت نتیجه- که اساس قصد مجرمانه است – وجود دارد، قصد را علت رکن قانونی قرار می‌دهد، و بدین صورت منجر به فرود آمدن قصد در بین عناصر رکن قانونی می شود»^[۱۲].

در واقع نظریه غایت گرا قائل است به اینکه، هر گاه شخصی برای تمرین به سوی درختی تیر‌اندازی کند و کسی را که در پشت درخت است تصادفاً و بدون اطلاع او در آن مکان، به قتل برساند، این عمل یک عمل«قتل نفس» را تشکیل نمی‌دهد، بلکه یک عمل غایی تمرین تیراندازی است؛ ‌بنابرین‏ طبق نظریه غایی، عنصر معنوی غایت، ساخت اساسی خود عمل را تشکیل می‌دهد؛ یعنی برای اینکه عمل در مفهوم حقوقی کلمه وجود داشته باشد، این عنصرِ غایت ضروری است.

ج) ارزیابی نظریه غایی

مهمترین انتقادی که متوجه این نظریه شده است، این است که استقلال ارکان جرم را انکار می‌کند و بین آن ها را با هم خلط می‌کند، در صورتی که هر یک از این ارکان طبیعت و ماهیت خاص خود را دارند و علی رغم اینکه با هم و یک جا در جرم جمع می‌شوند و تشکیل جرم می‌دهند، در نتیجه پیوند بین آن ها، آنچنان پیوند محکمی می‌شود که گاهاً تفکیک آن ها از هم مشکل است، اما تحلیل صحیح جرم اقتضا می‌کند که هر یک از این ارکان استقلال خود را داشته باشند. ‌بنابرین‏، این نظریه در جایی که قصد مجرمانه را یک عنصر در رکن مادی محسوب می‌کند، ایراد دارد؛ چرا که ماهیت این دو رکن کاملاً از هم متمایز است؛ قصد مجرمانه یک عنصر کاملاً نفسانی و درونی است، در صورتی که رکن مادی مجموعه‌ای از پدیده‌های مادی است که حواس آن ها را درک می‌کند، و چنین اختلافی اجازه‌ اینکه یکی جزئی از دیگری باشد را نمی دهد. فعل اساساً یک «رفتار ارادی» است، ‌بنابرین‏ در صورتی که اراده یکی از عناصر آن باشد، جهت گیری آن به سمتی خاص، از عناصر آن نیست، اراده سبب فعل است، بعد از آن بر فعل سیطره می‌یابد و صفت ارادی بودن را بر همه‌ اجزای آن اضافه می‌کند؛ و بدین ترتیب نقش اول اراده در منشأ فعل بودن، یک نقش سببی است و نقش دوم آن تسلط بر فعل است، بدین معنا که جهت‌گیری اراده به سمت مادیات فعل بر مبنای تعداد و انواع آن یک عنصر در فعل است، اما جهت گیری آن به سمت نتیجه، که اثر فعل است و از نظر وجودِ مادی از آن متمایز است، یک عنصر در فعل محسوب نمی شود، به عبارت دیگر جهت‌گیری ارادی به سمت هدف یک عنصر در فعل نیست، اما جهت‌گیری ارادی به سمت وسایل این هدف یک عنصر در فعل است و این وسایل مادیات، خود فعل هستند^[۱۳].

بدین صورت اشتباه اساسی نظریه غائی، خلط بین جهت گیری اراده به سمت مادیات فعل و بین جهت گیری آن به سمت نتیجه‌ مجرمانه( که قصد با آن به وجود می‌آید) بوده است. این نظریه همچنین در جایی که قصد مجرمانه را عنصری در رکن قانونی قرار می‌دهد ناقص است، چرا که این دو نیز اختلافاتی با هم دارند که که مزج بین آن ها را مشکل می‌سازد؛و همان طور که گفته شد، قصد یک جهت‌گیری ارادی است، ‌بنابرین‏ یک پدیده نفسانی است، در حالی که رکن قانونی صرفاً یک توصیف قانونی است که وصف مجرمانه را به فعل و نتیجه آن می‌بخشد. علاوه بر آن پذیرفتن اینکه توصیف غیر قانونی بر جهت‌گیری غائی صورت می‌گیرد، به معنای این نیست که این جهت‌گیری جزئی از آن توصیف است، چرا که جهت‌گیری غائی موضوع توصیف غیر قانونی است و تفکیک بین خود توصیف و موضوع آن ضروری است. همچنین نظریه غائی در اجرایش بر جرایم غیر‌عمدی با مشکل روبرو شده است: چرا که، در صورتی که مهمترین عناصر فعلی که جرم به وسیله آن به وجود می‌آید، جهت‌گیری ارادی به سمت نتیجه مجرمانه است؛ یعنی نتیجه‌ای که دارای اهمتی قانونی است، این عنصر برای فعلی که جرم غیرعمدی با آن به وجود می‌آید، فراهم نمی‌شود؛ ‌به این دلیل که مهمترین ویژگی جرم غیرعمدی این است که اراده در آن به سمت نتیجه جهت‌گیری نمی‌کند، بلکه به سمت نتیجه‌ قانونی جهت‌گیری دارد، یعنی نتیجه عاری از ارزش قانونی^[۱۴].

مبحث سوم موقعیت و جایگاه قصد مجرمانه ‌بر اساس نظریه مفهوم طبیعی(سببیت) رفتار مجرمانه

دومین نظری که ‌در مورد جایگاه قصد مجرمانه در جرم وجود دارد، نظریه سببیت است که در زیر به آن پرداخته می‌شود.

الف) اساس نظریه

ج. چشم پوشی (عفو و صفح): عفو و چشم پوشی از خطا از جمله روش های ضروری و مهم مربّی است، البته اگر مربّی احتمال دهد که با عفو و چشم پوشی از خطای متربّی، موجب اصلاح رفتار او خواهد شد. هر کس ممکن است در زندگی خویش، مرتکب خلاف یا خطایی شود. همین که خطایی از کسی سر زد، نباید فوراً او را طرد و محکوم نماییم; زیرا با طرد کردن و راندن دیگران هرگز مشکلی حل نمی شود. از این رو، در آیات نورانی قرآن کریم، عفو و چشم پوشی از خطای دیگران بسیار سفارش شده است.

قرآن کریم در خطاب به پیامبر می فرماید: (خُذِالْعَفْوَ وَأمُرْ بالْعُرْفِ وَأعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ) (اعراف: ۹۹); عفو و بخشش پیشه کن و به نیکی ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان.

در آیه دیگر می فرماید: (فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُ الُْمحسِنینَ)(مائده: ۱۳); از آنان درگذر و چشم پوشی کن، که خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

در روایات اسلامی و سیره تربیتی معصومان(علیهم السلام) نیز عفو و گذشت از ارزش و جایگاه برجسته ای برخوردار است; چنان که پیامبر می فرماید: «عَلَیْکُم بِالعَفوَ; فَإِنَّ العَفوَ لایَزیدُ العَبدَ الاّ عِزاً (محمدی ری شهری،پیشین،۲۰۱۳ )بر شما باد به عفو و بخشش; زیرا گذشت بر عزّت بندگان خدا می افزاید.

حضرت علی(علیه السلام) در نامه خود به مالک اشتر، وی را به چشم پوشی از خطا و لغزش های افراد سفارش نموده، می فرماید: «وَ أشعِر قَلبَکَ الرَّحمهَ للرَّعیَّه،… یَفرُطُ مِنهُمُ الزَّللَ، و تَعرِضُ لَهُمُ العِلَلُ، وَ یُؤتَی علی أیدیهِم فی الْعَمدِ وَالخَطأ، فأعطِهِم مِن عَفوِکَ وَ صَفحِکَ مِثلَ الّذی تُحِبُّ وَ تَرضی أن یُعطیکَ اللّهُ مِن عَفوِهِ وَ صَفحِه» (مجلسی،پیشین ،۶۰۰) دل خویش را نسبت به مردم مملو از رحمت و محبت و لطف کن… اگر لغزش و خطایی از آنان سر می زند، ناراحتی هایی بر آنان عارض می‌گردد یا خواسته و ناخواسته اشتباهی مرتکب می‌گردند، از عفو و گذشت خود آن مقدار به آنان عطا کن که دوست داری خداوند از چشم پوشی و عفوش به تو عنایت کند.

‌بنابرین‏، گام اول در برخورد با افراد مجرم و خطاکار چشم پوشی است، نه تنبیه و مجازات; چرا که آثار و پیامدهای فردی، اجتماعی و تربیتی چشم پوشی به مراتب بیش از کیفر و مجازات است.

پژوهش های انجام شده نیز نشان می‌دهند که عفو و گذشت در کاهش اضطراب، افسردگی، عصبانیت، پرخاشگری، اختلالات عاطفی، رفتاری و افزایش اعتماد به نفس مؤثر است. علاوه بر این، عفو و چشم پوشی در کاهش بزه کاری و استفاده از مواد مخدّر و داروهای آرامبخش، اثر قابل ملاحظه ای داشته است و فواید آن در کاستن رفتارهای ضد اجتماعی، بدبینی، لجباری مورد تأیید پژوهشگران قرار گرفته است.

مقصود از «عفو و چشم پوشی» مربّی دینی آن است که او نسبت به فردی که مرتکب جرم و خلافی شده، در ظاهر به روی خود نیاورد و به گونه ای برخورد نماید که گویی جرم و خطایی مرتکب نشده است و در اقدامات تربیتی خویش، به گذشته او توجه ننموده و جهت گیری او منحصر به آینده و به منظور اصلاح و تربیت و پیش گیری از تکرار لغزش و خطا باشد.

هدف از مطالب فوق بررسی جایگاه شخصیت بزه کاران و نحوه ی برخورد در رسیدگی به جرایم آن ها از منظر دین اسلام بوده و مقصود این بوده که بدانیم در دین اسلام با یک نفر که بزهی انجام می‌دهد به چه شکلی باید با وی رفتار کرد که نتیجه ی مثبتی در پی داشته باشد.و در ادامه ی بحث به نقش شخصیت و جایگاه اشخاص در اجرای مجازات و تعیین مراجع قضایی در حقوق کیفری ایران میپردازیم

۳-۲-فرایند دادرسی بر اساس معیار بزه کار مدار

۳-۲-۱- مبانی صلاحیت رسیدگی به اتهامات مقامات موضوع ماده ۳۰۷

یکی از سئوالاتی که در خصوص صلاحیت دادگاه کیفری استان قابل طرح است این است که چرا قانون‌گذار رسیدگی به اتهامات برخی مقامات را در صلاحیت دادگاه کیفری استان تهران قرار داده است که در این گفتار این مهم مورد رسیدگی قرار می‌گیرد. رسیدگی دادگاه کیفری استان تهران در رسیدگی به اتهامات مقامات موضوع ماده ۳۰۷ یک نوع صلاحیت شخصی است که با توجه به خصوصیات متهم تعیین می شود. در زمان‌های بسیار گذشته، وابستگی طبقاتی و موقعیتهای اجتماعی افراد در پاره ای از جرایم در تعیین صلاحیت دادگاه رسیدگی کننده مؤثر بود. با توجه به ماده ۶ اعلامیه حقوق بشر ۱۷۸۹ فرانسه که به موجب آن «قانون باید برای همه یکی باشد چه آنگاه که حمایت می‌کند و چه آنگاه که کیفر می‌دهد»، تعیین صلاحیت بر مبنای ملاحظات مذکور دست کم در کشورهای غربی اعتبار خود را از دست داد. با این همه، در عصر حاضر، با توجه به دستاوردهای جدید علوم جنایی و جرم شناسی، پاره ای ملاحظات از قبیل سن یا برخی مسئولیت های خاص اجتماعی سبب شده است که بعضی از از متهمان در مراجع خاص یا طبق آیین رسیدگی متفاوتی مورد تحقیق و محاکمه قرار گیرند. (آشوری،پیشین، ۸۴)

همچنین در توجیه اینکه چرا قانون‌گذار رسیدگی به اتهامات برخی مقامات را در صلاحیت دادگاه کیفری استان تهران قرار داده است، می توان گفت که برخی از مقامات و مسئولان نقش مهم و بسزایی در پیشبرد اهداف دولت و حکومت دارند، چنانچه این افراد، متهم به ارتکاب جرمی شده باشند، باید با دقت کافی و از ناحیه قضات مجرب، مورد تحقیق و رسیدگی قرار گیرند تا دقیقاً احراز شود که آیا واقعاً مرتکب جرمی شده اند یا خیر، چناچه مشخص شود مرتکب جرم گردیده اند، بدون هر گونه اغماض، مورد مجازات قرار گیرند تا عبرتی برای سایر مقامات و دست اندرکاران باشد و اگر مرتکب جرمی نشده اند، مور حمایت قرار گیرند تا مدیریت کشور در عرصه های مختلف، متزلزل نشود. چرا که ارتکاب جرم از ناحیه برخی مقامات باعث می شود تا اعتماد عمومی به دولت کاهش یابد و انسجام ملی مخدوش شود لذا برای تعقیب، تحقیق و محکامه آن ها بایستی توجه بیشتری کرد و رسیدگی دادگاه کیفری استان با سیستم تعدد قاضی چنین توجهی را تأمین می‌کند.

همچنین اجرای عدالت و پرهیز از برخی شائبه ها و جانبداری ها ایجاب می‌کند که ترتیبی اتخاذ شود تا بعضی از مدیران دولتی در شهرستان های مراکز استانها از قبیل شهرداران، بخشداران، مدیران کل ادارات استان ها جزء، مدیر کل اداره اطلاعات استان یا در تهران از قبیل فرماندار، استاندار و… مورد تعقیب، تحقیق و محاکمه قرار گیرند، چرا که پاره ای از مدیران در شهرهای کوچک و بزرگ با قضات حوزه مأموریت‌ آشنا بوده و مراوداتی دارند و این مراودات باعث می شود که قضات در مقام قضات نسبت ‌به این مقامات ملاحظاتی داشته و آن گونه که عدالت اقتضاء دارد عمل نکنند. (نوروزی، ۱۳۸۷،چ۱، ۱۰۲)

از جمله آموزش­هایی که می ­تواند در این زمینه­ ها مفید باشد آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر افزایش رابطه^[۵۶] (MBRE) است که توسط کارسون^[۵۷] و همکاران (۲۰۰۴) طراحی شده می ­تواند در ارتقاء وتغییر مثبت و ارتقاء نگرش­ها و رفتارهای زیست محیطی مفید باشد. تحقیق نشان داده است که درمان ذهن آگاهی به عبارت دیگر ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس^[۵۸] (MBSR) و ذهن آگاهی مبتنی برشناخت درمانی^[۵۹] (MBCT) می‌تواند درد را کاهش داده، علائم را کم کند، و سلامت جسمانی کلی را در جمعیت­های بالینی با وضعیت­های سلامتی مختلف افزایش دهد (کارمدی و بیر^[۶۰]، ۲۰۰۸، نگتسان^[۶۱] و همکاران، ۲۰۱۰). مراقبه ذهن آگاهی با کاهش سوء مصرف مواد و الکل (چیسا و سراتی^[۶۲]، ۲۰۱۰)، کاهش اضطراب (سیرس و کراس^[۶۳]، ۲۰۰۹)، افسردگی، نگرانی و استرس (دلگادو^[۶۴] و همکاران، ۲۰۱۰) در جمیعیت­های غیر بالینی همراه بوده است.

همچنین آموزش مهارت ­ها اجتماعی با رویکرد فراشناختی^[۶۵] (MASST) شینکر^[۶۶] و همکاران (۲۰۰۲) نیز در حل مسایل اجتماعی و محیطی اثر گذار است. دیره و بنی جمالی (۱۳۸۸) توسعه راهبردهای شناختی و فراشناختی را لازمه ادراک خود کارآمدی^[۶۷] می­دانند. اثر بخشی آموزش راهبردهای فراشناختی بر اضطراب امتحان (ابولقاسمی و همکاران، ۱۳۸۸) خود کار آمدی (خرازی، ۱۳۸۷، یوسف زاده، ۱۳۹۱) افزایش عزت نفس تحصیلی (زارعی و همکاران، ۲۰۱۲) هشیاری و خود کنترلی (نولن و مورگان^[۶۸]، ۲۰۰۰) تأیید شده است. مهارت­ های اجتماعی رفتارهایی هستند که فرد را قادر به تعامل مؤثر و اجتناب از پاسخ­های نامطلوب نموده و بیانگر سلامت رفتاری اجتماعی افراد هستند. این مهارت ­ها ریشه در بسترهای فرهنگی و اجتماعی داشته و شامل رفتارهایی نظیر پیش­قدم شدن در برقراری روابط جدید، تقاضای کمک نمودن و پیشنهاد برای کمک به دیگران است (گرمارودی و وحدانی، ۱۳۸۵).

‌بنابرین‏ ‌می‌توان انتظار داشت که افراد با آموختن ذهن آگاهی در زمینه ­های اجتماعی به خلق مثبت و بهزیستی اجتماعی بیشتری برسند. همچنین درموقعیت­های شغلی وشهروندی رفتارهای فرانقشی مفیدی ازخود نشان دهند و با افزایش سوگیری مثبت نسبت به محیط زندگی و محرک­های محیطی، نگرش زیست محیطی مثبت تری کسب کنند. با توجه به اینکه اکثر پژوهش­های انجام شده قبلی در حوزه فراشناخت بیشتر معطوف به یادگیری وآموزش بوده است، در این پژوهش جنبه­ های جدیدتری از اثرات و فایده­های مهارت­ های فراشناخت مانند بهزیستی اجتماعی، ذهن آگاهی و نگرش‌های زیست محیطی به طور نوآورانه­ای در این پژوهش مورد ارزیابی قرار می گیرند. هم­چنین ‌در مورد ذهن آگاهی هم ‌می‌توان گفت اکثر پژوهش­های قبلی بر فایده­های فردی تمرینات ذهن آگاهی پرداخته­اند. اما در این پژوهش جنبه­ های اجتماعی و بین ­فردی ذهن آگاهی را مورد سنجش قرار ‌می‌گیرد که کمتر مورد توجه بوده ­اند.

۱-۳-اهمیت و ضرورت

پس از آغاز انقلاب صنعتی^[۶۹] با تغییرات به‌ وجود آمده، مشکلات مختلف در جهان به ‌ویژه در کشورهای صنعتی پدیدار گردید. تأسیس کارخانه‌های مختلف همراه با استخدام افراد در آن به مرور زمان استقلال و خلاقیت افراد را از آن­ها گرفت، صنعت بر انسان مسلط گردید و این امر باعث شد که مسائل و مشکلات برای انسان صنعتی به وجود آید و او را در تنگنا و فشار قرار دهند. مشکلات به ‌وجود ‌آمده در جریان صنعتی ‌شدن، تأثیراتی بر روی افراد، خانواده، روحیات، طول عمر، مرگ و میر، آلودگی محیط زیست، تعذیه و … گذاشت (شیخی، ۱۳۸۱).

این تاثیرات در بعد زندگی اجتماعی و محیط زیست اهمیت زیادی پیدا کرد چنان که سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۴۸ به طور معمول سه بعد از سلامت را مطرح کرد: سلامت جسمی، روانی و اجتماعی^[۷۰]. اگر چه در دهه های اخیر ابعاد جدیدتری مانند ابعاد معنوی ‌به این مفهوم اضافه شده، با این حال بعد اجتماعی سلامت از پیچیده‌ترین ابعاد سلامت محسوب می‌شود که در جوامع مختلف مورد تعابیر متفاوت قرار گرفته است (کیز و شاپیرو^[۷۱]، ۲۰۰۴). بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت^[۷۲] (WHO) سلامت روان عبارتند از قابلیت ارتباط موزون وهماهنگ با دیگران واصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایل­های شخصی به­ طور منطقی، عادلانه و مناسب است (میلانی­فر، ۱۳۹۲). بهزیستی اجتماعی نوعی بهداشت­روانی، فردی و اجتماعی است که در صورت تحقق آن در جامعه شهروندان دارای انگیزه و روحیه شاد می­باشند و در نهایت جامعه شاداب و سلامت خواهد بود. در واقع زندگی سالم محصول تعامل اجتماعی بین انتخاب­های فردی از یک سو و محیط اجتماعی و اقتصادی احاطه کننده افراد از سوی دیگر است. بهزیستی اجتماعی در زندگی در واقع همان ارزیابی­ها و نگرش­های مثبت و منفی افراد از دیگرانی ‌می‌باشد که در طی زندگی روزمره خود با آنان در تعامل اجتماعی هستند (کییز و شاپیرو، ۲۰۰۴؛ به نقل از سام­آرام، ۱۳۸۷).

ریشه و مفهوم بهزیستی اجتماعی را باید در محیط زیست مادی^[۷۳] مثبت (یعنی با توجه به موضوعات اقتصادی و اجتماعی) و محیط زیست انسانی^[۷۴] مثبت مورد توجه قرار داد. با توجه به آنچه که بیان شد سلامت اجتماعی را ‌می‌توان با در نظر گرفتن موارد زیر تعریف کرد. «۱- سلامت اجتماعی به مثابه بعد اجتماعی سلامت فرد، در کنار دو بعد جسمانی و روانی سلامت فرد، به رابطه او با جامعه نظر دارد. ۲- جامعه سالم به مثابه شرایط اجتماعی بهتر به طوری که بسته به اوضاع فعلی هر جامعه، یا جماعت، مصادیق و معناهای عینی متفاوت می­یابد» (وینسترا^[۷۵]، ۲۰۰۰: به نقل از هزارجریبی و همکاران، ۱۳۹۱).

مسائل اجتماعی و محیط زیست بیشتر پیامد کنش یا رفتار اجتماعی انسان هستند. تعاملات اجتماعی در محیطی اتفاق می‌افتد که بخشی از آن طبیعی و بخشی مصنوعی و ساخته دست بشر است، مثل پارک‌ها، جنگل‌ها، زمین چمن، اداره‌ها، خانه ها و… . وجود مسائلی مانند ازدحام جمعیت، بروز جنایت در اجتماع، رفتار‌های فجیع ناشی از فقر، آلودگی هوا، کمبود انرژی و … مسائلی است که بر رفتار اجتماعی انسان تاثیر می‌گذارد. مسائل محیط زیستی، چندان تفاوتی با دیگرمسائل اجتماعی مانند: بز‌هکاری^[۷۶]، بی‌خانمانی^[۷۷]، جرایم جوانان و یا ایدز ندارد. آنچه مهّم است چگونگی پیدایش مسائل بر اثر کنش و واکنش عاملان اجتماعی و روابط قدرتی میان عاملان است. محیط زیست را نمی‌توان از سایر علوم و حوزه های علمی جدا دانست. مسائل محیطی بیشتر پیامد کنش یا رفتار اجتماعی انسان هستند (بری^[۷۸]، ۱۳۸۰).

گرچه در گذشته ، اختلال وسواس – بی‌اختیاری را به منزله‌ی اختلالی نادر تلقی می‌کردند اما بررسی‌های همه گیری شناختی اخیر ، نشان داده‌اند که ۵/۲ درصد افراد در سرار زندگی خود از این اختلال رنج می‌برند ( DSM IV ، ۱۹۹۴ ) . و در تحقیق دیگری ( مایرز و همکاران ، ۱۹۸۴ ) فراوانی آن را بین ۱ تا ۲ درصد تخمین زده‌اند و بدین ترتیب ، این اختلال از لحاظ فراوانی ، در مرتبه‌ی چهارم یا پنجم اختلال‌های روانی قرار می‌گیرد .

سن متوسط بروز این اختلال در مردان پایین تر از زنان است بدین معنا که آغاز آن در مردان بین ۶ تا ۱۵ سالگی و در زنان بین ۲۰ تا ۲۹ سالگی قرار دارد . غالبا بروز آن تدریجی است اما در پاره‌ای از موارد نیز به بروز ناگهانی آن اشاره شده است ( DSM IV ، ۱۹۹۴ ) .

۲٫ شکل گیری وسواس در جریان تحول

نشانه شناسی اختلا وسواس – بی‌اختیاری در کودک نمی‌تواند به توصیف ساده نشانه ها بدون در نظر گرفتن چهار‌چوب تحولی آن محدود شود ، چرا که این یا ان نشانه ی قالبی یا آیینی ، برحسب مرحله تحول کودک می‌تواند جنبه بهنجار یا مرضی داشته باشد . به عنوان مثال ، وجود پاره ای از رفتارهای آیینی در خلال تحول الزامی است و فقدان آن ها می‌توانند نشان دهنده یک نابهنجاری تحولی باشد .

۲-۱ رفتارهای آیینی دوره‌ اول و دوم کودکی آیینی شدن بی‌اختیار کودک به تحول بهنجار او وابسته است . به عنوان مثال ، « واکنش‌های دورانی » متفاوتی را که پیاژه توصیف ‌کرده‌است به منزله‌ی طرح اجمالی یک عمل آیینی قلمداد کرده‌اند . در خلال چنین فعالیت‌هایی ، لذت و بی‌لذتی در عین حال به وجود می‌آیند : لذت از تکرار دست ورزی و بی‌لذتی ناشی از ناپدید شدن شئ و باز هم لذت از دوباره یافتن آن .

بعدها بازی تکراری ساختن و خراب کردن مشاهده می شود که بخوبی معلوم نیست که کودک از ساختن برج با مکعبها بیشتر لذت می‌برد یا خراب کردن آن .

اعمال آیینی در همه‌ شکلهای یادگیری و بخصوص در زمینه‌ی نظافت و تغذیه که تابع آهنگ منظم و تحمیل شده‌ای هستند نیز مشاهده می‌شوند . در مقابل عادتهایی که بزرگسال سعی در ایجاد آن ها دارد ، اغلب کودک آیینها و عادت‌های خاص خود را ، که بسیاری از مادران مضطرب و کمال‌جو بسختی می‌پذیرند ، قرار می‌دهد .

از سنین بسیار پایین ، آیینهای به خواب رفتن بروز می‌کنند ( قرار گرفتن ملحقه‌ها به شکلی خاص ، تحمیل پاره‌ای از بازخوردها به مادر ، در آغوش گرفتن شئ یا حیوانی خاص در وهله‌ی به خواب رفتن و جز آن ) و بسیاری از این عادتها به تحول کودک وابسته‌اند .

مع‌هذا در سراشیب مرحله مقعدی و به هنگام گسترد‌ه‌ی احلیلی و ادیپی ، اگر هراس فراوانترین نوع رفتار است ، کوشش در مهار کردن اضطراب از راه اعمال آیینی ، رفتارهای پیش پا افتاده‌ای هستند که در اکثر مواقع با هراسها همراهند یا در پی آن ها بروز می‌کنند و مانند هراسها ، از این اعمال نیز در حدود هفت تا هشت سالگی دیگر اثری دیده نمی‌شود .

۲-۲ رفتارهای آیینی و وسواس – بی‌اختیاری دوره‌ سوم یا مرحله نهفتگی

در مرحله نهفتگی یعنی هنگامی که تحکیم « من » آغاز می‌شود و مکانیزم‌های دفاعی سازمان می‌یابند ، کودک در برابر خواسته‌های جامعه ( آموزشگاهی ، اجتماعی ، مذهبی ) ، هشیاری نسبت به شخصیت و تکالیف خود و واقعیتی که مبنای آن لذت نیست ، فرار می‌گیرد. و درپاره‌ای از شراط ، رفتارهای آیینی مراحل پیشین تداوم می‌یابند ؛ آیینهایی که در حول‌و‌حوش همۀ مفاهیم یا کنشهای در حال شکل گیری ( یادگیریها ، هشیاری نسبت به من ، عشق والدین ، مسائل آموزش‌و‌پرورشی ، احساسات اخلاقی یا مذهبی ، مسائل جنسی ، معنای مرگ و جز آن ) متمرکز می‌شوند . کودکان مسائلی درباره‌ خوبی، بدی و پاکی را برای خود مطرح می‌کنند ؛ مسائلی که تردید اضطراب آمیز کودک ، کمال جویی و احساس نقص بر آن ها سایه می‌افکند .

در این هنگام است که رفتارهای بی‌اختیار از نوع آیینهای خوابیدن ، شستشو کردن ، ترتیب و شمارش ، نیاز آمرانه به لمس کردن اشیاء یا خودداری از لمس آن ها و جز آن مشاهده می‌شود ؛ رفتارهایی که به بروز پاره‌ای از رگه‌های شخصیت فقدان آزادی در بیان لفظی ، رفتار بزرگسالانه و جز آن ، منجر می‌گردند .

از لحاظ حرکتی ممکن است با نوعی بازداری روانی – حرکتی یا ناپایداری روانی – حرکتی مواجه شویم .

موشکافی مفرط کودک با سیال نبودن فکر او همراه است ، اما نتیجه کار وی به رغم کندی ، خوب است . معمولا در این کودکان ، گسترده ‌رغبت‌ها محدود است و توجه آن ها به زمینه‌های زمینه‌های خاصی ( مانند الکتریسیته ، نجوم ‌و کارهای هنری ) معطوف می‌شود ، تا جایی که محدودیت بر تحول اجتماعی و تحقق سایر زمینه‌ها اثر می‌گذارد . گاهی عشق به خواندن به صورت یک وسواس واقعی در می‌آید . به نظر می‌‌رسد که محدودیت چهارچوب ‌رغبت‌ها ، به منظور هدایت فکر به سوی مسائل انتزاعی باشد تا امکان حذف خیالبافی‌های خطرناک فراهم گردد .

به طور کلی می‌توان گفت که رفتارهای بی‌اختیار در کودکانی که در مرحله رکود یا نهفتگی قرار دارند به دو صورت آشکار می‌شوند :

• • رفتارهای آیینی پاره‌ای از آنان در یک جو خانوادگی « وسواس زده » توحید می‌یابند ؛ جوی که غالبا چنین رفتارهایی را اغماض می‌پذیرد و حتی نسبت به آن ها نظری مساعد دارد . در این موارد به ندرت رفتارهای آیینی منجر به ناراحتی یا تنش در کودک می‌شوند گرچه در اکثر مواقع ، با مجموعه‌ای از رگه‌های رفتاری همراهند که سازمان یافتگی وسواسی را به یاد می‌آورند .

• در پاره‌ای دیگر از موارد ، به نظر می‌رسد که وسواس – بی‌اختیاری نشانگر کوشش‌های کم و بیش نومیدانه کودک در مهارکردن کشاننده‌هایی است که وی آن ها را خطرناک و ویرانگر به حساب می‌آورد . در این صورت ،‌معنای رفتارهای بی‌اختیار یا آیینی ، حفظ همسانی و ثبات محیط و تضمین ایستایی آن است و به سازمان یافتگیهای روان گسسته که واجد رفتارهای آیینی فراوانی هستند ، نزدیک می‌شود .

۲-۳ وسواس ـ بی‌اختیاری در دوره‌ نوجوانی

رفتارهای وسواس ـ بی‌اختیار رفتارهای خاص دوره‌ نوجوانی نیستند . در واقع ، نوجوان مدت‌ها به پنهان کردن رفتارهای وسواسی یا اعمال بی‌اختیار خود می‌پردازد و موارد نادری که به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند ، معمولا مواردی هستند که در آن ها کنش ورزی روانی و حتی رفتارهای روز مره فرد به طور وخیمی دچار اختلال شده است . البته وجود پاره‌ای از رفتارهای بی‌اختیار یا برخی از رگه‌های شخصیت وسواسی در نوجوان می‌تواند مبین کوشش « من » در مهار کردن نیازهای کشاننده‌ای اضطراب انگیز یا مع شده باشد ، در حالی که فزونی و تعداد رفتارهای بی‌اختیارو افکار وسواسی نشان دهنده کوشش در حفظ انسجام وحدت روانی و بدنی در نوجوانی است که در آستانه‌ی شف پسیکوزی قرار دارد ( مارسلی ، ۱۹۸۴ ) .